Nezan Newzat Çelebî, Vedat Yildirim, Aytekîn G. Ataş
Werger: Davut Ozalp
DESTPÊK
Ji bo kesên ku bixwazin der barê muzîka kurdî de lêkolînan
bikin, mixabin zêde çavkanî peyda nabin. Ev “nivîsa berhevkirî” ji bo ku
bingehekê ji kesên ku bixwazin der barê muzîka kurdî de agahiyan bi dest bixin
re çêbike, bi jêsûdwergirtina ji çavkaniyên cur bi cur hatiye amadekirin. Bi
taybetî jî daxuyanî û lêkolînên ku di warê formên muzîkal de hatine kirin, ji
ber ku bêhtir lêhurbûna li ser formên li herêma Culemêrgê ne, hemû formên di
muzîka kurdî de kite bi kite nagire nava xwe. Di navbera herêman de şibîn û
guherînên çawan hene û ev guherîn çi ne bi kurtasî li ser wan hatiye
sekinandin. Ji ber kêmasiya çavkaniyan, dê bê dîtin ku daxuyaniyên der barê
dîroka muzîka kurdî de zêde ne berfireh in. Ev sernav bêhtir, bi fikra ku “der
barê dîroka muzîkê de agahiyên bi vî rengî hene” hatiye amadekirin. Her wiha dê
bê dîtin ku pêdivî bi berfirehkirina xebatên di warê hevhîkariya muzîka kurdî
ya bi muzîka gelên din ên herêmê re jî heye.
KOKA KURDAN
Der barê koka kurdan de em dikarin behsa çend tezên bingehîn
bikin:
Hozan Dilşiyar, “Dema ku em lê dinêrin bê ka berê kî
li Mezopotamyayê jiyaye, em rastî hûrî, gûtî, aqadî, asûrî û gelek gelên din
tên. Di nav pêvajoya dîrokê de derdikeve pêşberî me ku civakên wekî hûrî, gûtî
û aqadî kalikên kurdan in. Bi awayekî xwezayî li cografyaya Mezopotamyayê,
aliyên çandî yên gelan bi hev û din re têkildar in.”
Marr, dibêje ku “Kurd, xwecihiyên Asyaya Pêş in û bi
qewmên din ên xwecihî ermen, gurcî, xaldiyan… re wekî lêzim (eqreba) jiyane û
zimanê wan li wir pêk hatiye.” “Zimanê kurdî di nav pêvajoyê de bi guherînên
mezin re rû bi rû maye û bûye zimanekî hind-ewropî û bi vê rewşa xwe mirov
dikare rasterast wek mîrasgirê medî bihesibîne.”
Minorsky, “Kurd digihên medan. Tê zanîn ku medî
gelekî “îranî”ne ku beşdarî pêla dawîn a koça gelên hind-ewropî bûne. Ji lew re
daneyên dîrokî yên wekî Îrana Rojhilat, di salên 2000’î yên Berî Zayînê de
rastî koça qewmên hind-ewropî hatiye, bi tezê piştrast dikin. Medî di sedsala
7’an a Berî Zayînê de ji herêma Gola Urmiyeyê ber bi Botanê ve bi pêş ve çûne û
bi gelên xwecihî yên vê herêmê re ketine nav hev û din û heta ber deriyê Deşta
Mezopotamyayê hatine.”
Wekî ku ji jorê jî diyar dibe, der barê koka kurdan de mirov
dikare behsa sê tezên hevpar bike:
1.Di fonksiyona etnîkî ya kurdan de bandora faktora
‘med’iyan.
2.Xwedî karekterekî îranîbûna (hind-ewropî) zimanê kurdî.
Yek ji gelên qedîm ên Mezopotamyayîbûna wan û pevrejiyîna
wan a bi gelên li vir re, ya bi sedsalan. Bi her awayî hevhîkariya wan a bi
gelên herêmê re.
Zimanê kurdî
Li gorî zimanzanan, zimanê kurdan bi awayekî giştî ji çar
zaravayên sereke pêk tê.
1.Kurdiya bakur an jî zaravayê kurmancî: Beşeke mezin a
kurdên ku di nav sînorên Tirkiyeyê de dijîn, kurdên Suriye, Lubnan û Qefkasan
bi temamî û beşeke kurdên Iraq û Îranê bi vî zaravayî diaxivin.
2.Zaravayê kurmancî (soranî) yê ku li Kurdistana Navendî pê
tê axaftin: Ev zarava carinan wekî kurdiya başûr (kurmanciya xwerû) an jî
bêhtir wekî “soranî” tê binavkirin. Pareke mezin a kurdên Iraq û Îranê vî
zaravayî bi kar tînin.
3.Zaravayê ku wekî kirdkî, zazakî yan jî dimilî (dimilkî) tê
zanîn: Ev zarava ji hêla beşeke kurdên ku di nav sînorên Tirkiyeyê de mane ve
tê bikaranîn. Cihê ku herî zêde ev zarava lê tê bikaranîn bajarên wekî Dêrsim,
Çewlik, Xarpêt, Amed, Ezirgan û navçeyên wekî Sêwreg, Gimgim (Kela), Motkî,
Palo ne. Du devokên vî zaravayî yên ku herî zêde tên bikaranîn ev in: Devoka
Dêrsimê û devoka ku em wekî devoka Çewlig-Amed-Sêwregê bi nav dikin.
4.Zaravayê goranî: Ev zaravayê ku wekî Hewramî jî tê zanîn,
zaravayekî nêzikî zaravayê kirdkî (zazakî, dimilkî) ye û ji hêla kurdên Iraq û
Îranê ve tê bikaranîn.
Dîroka muzîka kurdî
Em dibînin ku hunermendê kurd ê bi navê “Avger”, ku di dema
qraltiyê de, ya ku ji salên 280’yî yên Berî Zayînê heta salên 130’yî yên Piştî
Zayînê berdewam kiriye jiyaye, bastûra muzîka gelên Mezopotamyayê sîstematîze
kiriye. Îbrahîm Mûsilî, li Bexdayê hunera xwe pêşkêşî Harûnê Reşîd kiriye û
dibistana muzîkê ya misilmanan a pêşîn vekiriye. Piştre kurê wî Îshaq Mûsilî yê
ku li Mûsilê dijî, sîstema Avger bêhtir bi pêş xistiye û ji aliyê bastûra
(binyata) melodîk, teşeya newayî (melodîk), form û sîstema deng ve gelek mijar
sîstematîze kirine û veguhastine şagirtên xwe. Yek ji wan şagirtan ê bi navê
Yehya Elî (pirtûka muzîka kurdî ya bi navê “Risale f’îl-Musiqî” nivîsî ye. Di
vê pirtûkê de em dibînin ku oktavek bi 17 navberên newekhev hatiye dabeşkirin)
yê din jî Ebû Feyz Bîn Amedî ye (Zarokê Amedî yê Bavê Zanînê). Şagirtê wî
Farabî jî, pirtûka muzîka kurdî ya bi navê “Rîsale f’îl-Musiqî” berfireh kiriye
û bi navê “Musiqa’l-Kebîr” ji dîrokê re hiştiye. Piştre em di qesrên Hindistan
û Osmaniyan de rastî Ebdulqadir Meraxî tên ku wekî hîndekar li Bexdayê ders
daye şagirtên ereb, osmanî, fars û yên gelên din. Ziryabê ku li Bexdayê di
qesra Harûnê Reşîd de muzîsyen e, ji ber pirsgirêkên ku pê re rû bi rû maye,
dev ji Bexdayê berdaye û çûye Endulûsê û muzîka rojhilatî bi xwe re biriye wir.
Dîsan wekî pêwîstiyeke Dergahên Derwêşan ên ku di sedsala 13’an de hatine
avakirin, em dikarin texmîn bikin ku muzîka hunerî ya olî hebûye.
Piştî salên 1300’î jî tenê beşa muzîka gelêrî ya muzîka
kurdî maye. Çimkî ji vê demê bi şûn de, êdî dema îstila û dagirkeriyê ye. Û
şansê kurdan ê ji bo ku bi dînamîkên xwe muzîkê îcra bikin, nemaye. Têkiliyeke
xurt a beşa muzîka kurdî ya mayî, bi dansê/reqsê re heye. Bi taybetî jî aliyê
wê yê bi dengbêjiyê re têkildar, maye. Di nav kurdan de, ji bilî dengbêjan du
hêmanên din ên ku muzîk li ser piyan hiştine hene; ya yekem dayik in, a din jî
feqiyên îcrakerên muzîka olî ne ku di medreseyan de li ser muzîka olî perwerde
bûne. Divê em ji bîr nekin ku muzîka pêşîn muzîka olî ye. Wekî mînak, Avger û
Îshaq Mûsilî êzidî ne û di dema xwe de bi muzîkê karê tedawiyê kirine. Divê em
vê jî bi ser de zêde bikin: Gelek çavkanî û berhemên der barê muzîkê de, dema
ku moxolan di sala 1258’an de Îran dagir kirine û Bexda kavil kirine winda
bûne.
Di nav kurdan de çanda devkî
Kurd ligel ku bi sedsalan e çandeke wan a bibingeh (bikok)
heye jî, avaniyeke xwe ya siyasî ya ku karibin tê de pêşketina xwe ya serbixwe
bijîn, çênekirine yan jî bi dest nexistine. Bi taybetî jî piştî Şerê Cîhanê yê
Yekem mehkûmî rewşa “parçebûn”ê hatine kirin. Dema ku redkirina nasnameya
kurdan, asîmilasyon, pêkutî û koçberî jî li hesab bêne zêdekirin, dê bê dîtin
ku ‘folklora kurdî’ yan jî ‘çanda devkî’, bi taybetî jî muzîka kurdî, di warê
parastina nasnameya kurdan a etnîkî/çandî de bû xwedî roleke sereke. Terzê
jiyana kurdan, guherînên civakî, zaravayên cihê, hemû jî di nav vê çanda
dewlemend û pirrengî de cih girtine û ji nifşekî ji bo nifşê din hatine
veguhastin. Hema bibêje hemû serpêhatiyên wan ên di jiyanê de -ne tenê bûyerên
dîrokî, hemû berhemên epîkî, qehremanî, pevçûn û destan, çîrokên lîrîk, nirxên
mîstîk û ritûel- bi riya muzîkê hatine qeyd kirin û bi vê riyê di hafizeya
civakê ya kolektîf de hatine bicihkirin. Bi vî şeklî, hema bibêje di veguhastin
û danjiyandina van nirxên civakî û kevneşopî de muzîk bûye navgîna tekane.
Ligel ku di nav kurdan de wêjeya nivîskî bisînor (mehdût) heye jî, pareke mezin
a berhemên ku gihîştine roja me, çavkaniyên wêjeya devkî ne.
Em nizanin bê ka çavkaniya wêjeya devkî kengê û ji hêla kê
ve hatiye gotin. Ji ber vê yekê jî, jê re “anonîm-wêjeya gel a hevpar” tê
gotin. Ev wêjeya hevpar; serpêhatiyên bêdawî, qiset, çîrok, destan, bîranîn,
efsane û hemû rewş û şertên tiştên aîdî jiyana xwezayî ne, di nav xwe de
dihewîne. Çavkaniyên bingehîn ên wêjeya devkî; evîn, şer, jiyana rojane,
têkiliyên di navbera eşîran de, şerên bêdawî yên di navbera gelê kurd û
dagirkeran de, koçberî, qehremanî, jiyana xwezayî û dewlemendiya wê û
dewlemendiya mîtolojiya Mezopotamyayê ne. Mijarên vê wêjeya dewlemend ev in:
zarokên sêwî, qehremanên bi rojan şer dikin, tirsekên ji rovî qurnaztir,
lehengiyên ciwanên kurd, keçên kurd ên bedew ên ku xwe ji xortan vedişêrin,
kalên ku erd û esman digihînin hev, mîrên baş/xerab ên meraqdarên nêçîrê,
rêberên kurd ên ku di dem û cihên cuda de li hemberî dijmin şer kirine,
têkiliyên di navbera evîndaran de û îxanet.
Di jiyana miletekî de, ku bêhtir di qada vegotina devkî de
hatiye bisînorkirin, bi awayekî xwezayî û ji derî edetê, muzîk xwedî rewşeke
biîmtiyaz bûye û ketiye rewşeke wisan ku roleke cihê ya civakî girtiye ser xwe.
Sedemeke vê ya girîng (ji ber sedemên cur bi cur ên di merhaleyên cihê yên
dîrokê de) astengiyên li ber bikaranîna zimanê dayikê yê kurdan a bi awayekî
nivîskî ne. Hin lêkolîner behsa ‘gumrehiya folklorê ya zêde’ ya di nav kurdan
de dikin ku ev jî raza (sira) bi awayekî zindî gihîştina roja me ya çanda kurdî
ye. Di nav kurdan de nebûna çanda nivîskî û hebûna/jiyîna folklora zînde sebeb
û encamên hev in. Di gihandina/veguhastina ji bo roja me ya hêmanên çanda devkî
ya navborî de, para herî mezin (heke em dema nêz nehesibînin) aîdî dengbêjan e.
Ligel dengbêjên gerok, mirov nikare bibêje çanda devkî ya
kurdan an jî muzîka kurdî bi temamî homojen e. Berevajî vê yekê, li herêmên ku
kurd lê dijîn de, di vî warî de ferqên berbiçav xwe didin der. Sedemên vê yekê
yên bingehîn ‘ferqên cografî’ (wek mînak; muzîkên çiyan û deştan gelek ji hev
cihê ne, ku ev jî ji bo miletekî ku di nava xwezayê de dijî gelek normal e) û
hevhîkariya beranber e, ya li herêmên ku kurd û miletên din di nav hev de
dijin.
HIN TAYBETIYÊN MUZÎKA KURDÎ YA KEVNEŞOPÎ
Heke em der barê muzîka kurdî de, behsa hin taybetiyên pir
giştî yên ku lêkolîneran li serê li hev kirine bikin:
· Bi esasî muzîka kurdî muzîka gelêrî û anonîm e.
· Bestekara stranan (gelek caran) jinek e û pir kêm
caran hestên dilxweşî/kêfê û bi giştî jî hestên xemginîbûnê tîne zimên. Dengbêj
van stranan gund bi gund digerin vedibêjin û popularîze dikin û di heman demê
de vediguhêzin kesên dîtir û dibin wesîle ku gelek mirov bi heman riyê stranê
îcra dikin û di nav gel de belav dikin.
· Strana kevneşopî ya kurdan sparteyî dubarekirina
bendekê ye. Dema ji bendekî derbasî bendeke din dibe, tenê gotin diguherin.
Hemû stran û lawik (serhewa) ji serî heta dawiyê bi heman ruhî berdewam dike.
Pasajên sivik (bihereket) û coşdar ên ku herikîn an jî hewaya stranê qut bikin,
nakevin navberê. Di vê yekê de, di destanan de îstisna hene. Ji bo her beşeke
biaksiyon a destanê qalibê newayek (melodiyek) û rîtmeke cihê hene.
· Muzîka kevneşopî ya kurdan yekdengî (tek dengî) ye û
xwedî karakterekî ‘vokal’ e. Enstrûman gelek caran wekî armanc dide ber xwe ku
guhdar bike rewşeke wisan ku bikaribe peyama gotinên stranê baştir têbigihîje,
yanê bi awayekî îzafî xwedî roleke talî ye.
· Karakterê koçber di asteke girîng de bandor li muzîka
kurdan kiriye. Di dema pîrozkirina derketina zozanan an jî daketina germiyanan,
çêbûna berxikan û berxbirê (qusîna hiriyê), de stranên aîdî zemanê berê, xwedî
cihekî girîng in.
· Muzîka kurdên ku bi çanda çiyan û bi çanda deştê ya
dêmanî dijîn, cihê ye. Çendî li herêmên çiyayîn stranên ku bêhtir sert,
kirpandinên wan xurt û enstrumanên fûyî (pifînî) li pêş bin jî, lê li nav
kurdên deştî îcar stranên ku bêhtir xwedî ruhekî aram û xwedî hej û amûrên
jîdar in, hene.
· Di muzîka kurdî de hejmara berhemên ne dansî/ne reqsî
pir kêm in.
· Bi giştî usûlên ku têne bikaranîn jî; 6/8, 2/4,10/8 û
hwd in.
· Her çi qas meqamên ku têne bikaranîn bi giştî rast,
newrozî, kurdî, çargah, buselîk, hîcaz û hwd. bin jî, dikare bê gotin ku hemû
meqamên li Rojhilata Navîn hene, têne bikaranîn.
· Di muzîka kurdî de bi awayekî giştî deng dikare di
her dereceyekê de dest pê bike, lê bi dengê bingehîn kuta dibe. Melodî bi giştî
di seyreke berbijêr û berbijor-berbijêr de ye.
· Bi giştî di nav pîvanê de “es” (îşareta hiş be) nayê
bikaranîn.
Hin amûrên ku di muzîka kevneşopî ya kurdî de tên
bikaranîn
Hîn piraniya amûran (enstrûmanan) bi awayekî zanistî,
nehatine vekolînkirin û der barê hinekan de jî têkildarî dîroka wan agahiyên
herî basît tune ne. Amûrên girîng ên ku di muzîka kurdî de têne bikaranîn ev
in:
Bilûr.
Dûdûk (mey); di muzîkên gelên Rohilata Navîn ên
din de jî tê bikaranîn, bi giştî ji dara încasan an jî qeysiyan tê çêkirin û
enstrûmanek biqamîş a bayî ye. Di nav kurdan de bi rengê dengekî bêhtir
xîzxîzok tê bikaranîn, kurdên Erîwanê vê enstrûmanê nêzikî rengê ku ermenî bi
kar tînin, hê nermtir û bi rengekî nêzikî dengê însanan bi kar tînin.
Zirne; amûrek e ku bi giştî ji hêla gewendeyan (mitriban) ve
tê bikaranîn. Di nav kurdan de, li gelek herêman, xistina li zirneyê wek sivikî
û eyb tê dîtin. Bi giştî li her herêmê dahol û zirne ji hêla gewendeyên wê
herêmê ve tên bikaranîn.
Duzare (Duzele); bêhtir li herêma Bahdînan tê
bikaranîn û zirneyeke cotqamîş e.
Tembûr (bisq, buzukî); wekî ûd an jî saza kurdan
tê zanîn. Rengê dengê wê di navbera ûd û bisqê de ye. Enstrûmanek e ku bêhtir
di nav kurdên Suriye û Iraqê de tê bikaranîn.
Bisq; Hozan Dilşiyar dibêje, ev amûr ji kurdan
çûye nav misiriyan û ji wê derê jî bi alîkariya fenîkeyiyan derbasî nav yewnaniyan
bûye. Wekî kalikê ‘buzûqî’ya niha tê qebûlkirin.
Sentûr; dişibe ‘qanûn’ê lê têlên wê hê kêmtir
in, bi lêdana şivikan tê jendin. Zêdetir di muzîka kurdên Îranê de tê
bikaranîn.
Dembilk; wekî ‘zerp’ê jî tê binavkirin ku amûreke
lêdanî ye. Ji dar tê çêkirin û digel ku dişibe derbûqeyê jî bi çermekî qalind
tê çêkirin. Ebad û tonên wan ên cihê hene.
Def (Erbane, elbane); du cureyên wê hene: Ya
yekem zengilên gilover bi tara wê ve têne kirin, (di halê mezin ê erbaneyên ku
em dizanin de ye) enstrûmaneke di şeklê bendîrê de ye. Ya duyem jî bêhtir li
gelek deveran tê bikaranîn, bi taybetî jî di ayînên zikrê de û ji hêla
dengbêjan ve. Xelqeyên (xişikên) gilover ên zîncîran di nav tara wê de, pê ve
têne kirin, enstrûmaneke di rengê bendîrê de ye.
Dahol; enstrûmaneke ku li herêmên cihê di ebadên
cihê de, tara fireh û her du aliyên wê bipost hatiye rapêçan. Li aliyekî wê bi
lêxistina çem (gopal), li aliyê din jî bi lêxistina şivikekî zirav tê
bikaranîn. Kurdan hîn bêhtir ew ji bo sê armancan bi kar aniye: 1) Di banga kar
de 2) di banga şer de 3) di banga şahiyê de.
Rebab; enstrûmaneke sê têlî ye ku gelek dişibe
kemençeyê. Bi kevaneke ku ji mûyê hespan hatiye şidandin, tê lêxistin. Yek ji
bo refaqetkirinê, ya din jî ji bo melodiyê, bi giştî ji yekê zêdetir têlên wê
di carekî de têne bikaranîn.
Keman; Zêdetir li Dêrsimê tê bikaranîn. Wekî rebabê
di carekî de ji yekê zêdetir têlên wê bi hev re tên bikaranîn. Mînanî kemaneyê
li ser çokan tê lêdan. Tê gotin ku kurdên Dêrsimê dema ku bi ermenan re jiyane,
ji wan fêrî vê enstrûmanê bûne.
Qirnata (klarnet); zêdetir li derdora Dêrsim û
Elezîzê tê bikaranîn. Bi giştî cureyê wê yê ji dar tê çêkirin, nayê bikaranîn û
yê ku ji metal tê çêkirin tê bikaranîn. Bi rengekî dengê tûj xîzxîzok ê di
navbera dengê mey û zirneyê de, tê bikaranîn.Cûmbûş; hin îcrakerên muzîka
kevneşopî, ji ber bandora çanda şevbihurkan ev enstrûman jî bi kar aniye.
Saza doxkurt (Baxlama); ev enstrûmana ku -ji
bilî semahan- zêde di nav muzîka kurdî de cihê wê nîn e, bêhtir di van demên
nêzik de ji hêla îcrakeran ve, di şîrovekirina hin stranên kevneşopî de, dest
bi bikaranîna vê hatiye kirin. Zêdetir di stranên bi temaya polîtîk de hatiye
bikaranîn û bi vî rengî ketiye nav muzîka kurdî.
MUZÎKA KEVNEŞOPÎ YA KURDÎ Û DENGBÊJ
Dengbêj ku serpêhatiyên xwe yan jî bûyerên civakî yên ku
bihîstine, çîrok û efsaneyan bi meqamkî vedibêjin û ew muzîsyen in ku bîra
(hafizeya) wan gelekî xurt e. Çavkaniyên dîrokî-kevneşopî yên muzîka kurdî,
dengbêj in. Dengbêj tê mehneya kesê ku bi “deng vedibêje”.
Di formeke nêzikî forma lawjeya di folk muzîkê de distrên,
lê lawje kurt e û temayeke wê ya diyar û hevoka wê ya melodîk heye. Lê di
vegotina dengbêj de ya muhîm çîroka ku tê gotin e. Meqam jî, ji bo ku (guhdar)
bikeve dinyaya ku (dengbêj) behsê dike navgînek e. Meqam hafizeya dengbêj xurt
dike. Dengbêj bi van meqaman atmosfera bûyeran saz dike û heyecana bûyeran pêk
tîne. Meqamên ku bi kar tînin jî, bi giştî huseynî, uşaq û hîcaz in (navbera
dereceyên duyem û sêyem ên ku di hîcazê de tên bikarîn bêhtir vekirî ye, ango
dengê duyem, li gor hîcaza ku îro tê bikaranîn bêhtir pes e, dengê sêyem jî
bêhtir tîz e).
Uslûbê (şêwaza) strînê ya dengbêjan “resîtatîf” e. Ango xwe
dispêre axaftina bilez a li dû hev. Li gorî gotinên Nîzamettîn Arîç, “Dengbêj
ji nefesgirtinê hetanî tinginîkirinên cuda yên dengan ji bo gelek teknîkan
xebitîne. Wekî mînak; pişta xwe dane dîwêr û destên xwe kirine navbera pişta
xwe û dîwêr de û nefes stendine. Divê destê wan di navbera dîwêr û pişta wan de
bişide da ku diyafram fêrî hildana nefesê bibe. An jî bi qamîşekî pifî ava di
qedehekê de dikin ku bêyî dawî li bilqokên avê bê, ev jî wekî hînbûna ‘nefesa
timî’ hatiye kirin. Ango, fêr dibin ku li aliyekî pif bikin, li aliyê din di
heman demê de nefesê bistînin. Ev rêbaz di enstrûmanên bayî (bilûr, mey, zirne
û hwd.) de jî tê bikaranîn. Her wiha dengbêjan, bi taybetî jî ev yek di dema
Evdalê Zeynikê de berbelav bûye, şagirt girtine cem xwe û bi riya veguhastina
rasterast li pey xwe kesekî ku heman karî bike wekî niwîner hiştiye. Ev yek bi
taybetî ji bo demeke diyar, sazîbûna dengbêjiyê destnîşan dike. Tê zanîn ku
kevneşopiya dengbêjiyê, bi riya vê ‘têkiliya hoste û şagirt’ hatiye
berdewamkirin.”
Em dikarin bibêjin ku dengbêjan sê cure muzîk çêkirine:
· Dengbêjên gel, ev mirov in ku di nav gel de digerin.
Ev kes efsane, bûyerên mîtolojîk, bûyerên dîrokî, adet û kevneşopiyan hildidin
û di nava gel de vedibêjin.
· Dengbêjên axa û mîr û began bi xwe.
· Mirovên ku derî bi derî digerin û di nav kurdan de
wekî “mutrum” (mitrib) têne binavkirin.
Li gor agahiyên ku hîndekarê Zanîngeha Harvardê Mehrdad R.
Izady dane, “Di domana temamiya serdema Partan (Berî Zayînê 247-MS 227)
de, li herêmê toreke hozan û çîrokbêjên (gosân) gelêrî ya ku bi hostatî hatibû
birêxistinkirin û di repertuara wan de efsaneya afirandinê ya Mîtraîk ku
Mîtrakan tê de xwediyê roleke berbiçav bû, hebû. Hozan û çîrokbêjên bi heman
rengî di nav hemû gelên Rojhilata Navîn de hebûn. Di nav kurdan de nûnerên vê
toreyê dengbêj in.
Dildar Şêko, li ser dengbêjan van agahiyan dide: “Di nav
kurdan de ‘hunermend’ û ‘dengbêj’ ji hev cihê ne. Hunermend bi giştî stranên
sivik, stranên govendê yan jî stranên olî (ev jî dikevin beşa stranên sivik)
distrên. Dengbêj; bêenstrûman hunera xwe, qabîliyeta xwe, dengên xwe bêkêmasî
derdixin rastê. Her kes dikare li ser gotinên wan şîroveyan bike. Ango bi
awayekî ji şîroveyê re vekirî dibêjin jixwe. Di hunera dengbêjiyê ya kurdan de
amûrên muzîkê nayên bikaranîn. Bikaranîna enstrûmanê wekî kêmasî yan jî qelsiya
dengbêj tê dîtin. Her kes jê dikeve şikê, ji ber ku wekî ku
kêmasiyeke/zeîfiyeke xwe veşêre tê dîtin.” Ji bo kesên ku bi sazê muzîkê
çêdikin “hozan” an jî “tembûrvan” tê gotin. “Dembihur”, di wateya derbaskirina
demê de tê bikaranîn.
Ji bo van hemû tiştên ku li jorê hatin gotin, li gundan
“dîwan” tên danîn. Li herêma Culemêrgê ji vê yekê re “şevreşk” tê gotin. Peyva
şevbihêrkê ku tê wateya ‘şeva ku mirov bi hev re dibihurin; ji bo meclîsên şevê
yên ku li dîwanxaneyan têne lidarxistin û dengbêj serpêhatî, çîrok an jî
destanan vedibêjin, tê binavkirin. Naveroka serpêhatiyên ku vedibêjin, carinan
ji mijarên fantastîk, carinan jî ji rastiyên dîrokî (çîrok, serpêhatiyên evînî,
şer û qehremanî hwd.) pêk tên. Bi taybetî jî di şevên zivistanan ên dirêj de,
dîwan tê gerandin. Di destanan de bêhtir aliyên qehremanî li pêş in. Yên xerab
qelew (şîşman), nivîşkan, yên baş pir bedew, xweşmêr û çeleng û law in. Bi
giştî her dengbêjekî baş di bin hîmayeya mîrekî de ye. Mîr wan ji bo ku
qehremaniyên xwe, dîroka eşîrên xwe bibelge (hildin hafizeyê) bike, hildidin
cem xwe. Di şer û pevçûnên di navbera eşîran de, wan jî bi xwe re dibine qada
şer.
Di esasê xwe de dengbêj ne muzîsyenên profesyonel in, di
gerewa karê ku dikin de, tiştekî nastînin, lê jixwe îhtiyaciyên dengbêjekî baş
ji aliyê gel ve, an jî ji aliyê mîr ve têne temînkirin. Pêwîst nake ku biçin di
karekî de bixebitin, tenê ji wan tê xwestin ku serpêhatî û çîrokan vebêjin û bi
vê riyê dîroka xwe zînde bihêlin. Du dengbêjên mînak: Karapetê Xaco û Kawîs
Axa:
Karapetê Xaço (1902-2005)
Karapet, “dengbêjê çilekêş ê xeta Bişêrî-Qamişlo-Erîwanê” û
îcraker û şopînerê kevneşopiya dengbêjiya Evdalê Zeynikê ye. Karapet wiha
digot: “Xezîneya kurdan di berîka min de ye, eger ku ez dest bi gotina stranan
bikim ne ku du sê roj, mehek têra min nake.” Tê texmînkirin ku di xezîneya Xaço
de nêzikî hezar stranî hebûye.
Taybetiyeke girîng a dengbêjan, ku îcrakerên herî girîng ên
wêjeya kurdî ya devkî ne, ew taybetî ye ku em jê re dibêjin “sewta serî”.
Dengbêjekî ku bi “dengê qirikê” distrê, piştî demekê tê rewşek wisa ku dengê
xwe winda dike û stranên ku distrê jî, ji bîr dike. Karapet yek ji îcrakerên
herî girîng ê taybetiya “sewta serî” ye. Dengekî Karapet ê mukemel ê tîz û
zelal heye. Taybetiyeke Karapetê Xaço ya girîng a din jî, taybetiya “xulxulandin”ê
ye. Dîsa Xaço dengê ku kurd jê re dibêjin “hawînî” ku dengbêj di navbera hemû
bendên stranan de dibêjin, pir caran bi kar tîne.
Di nav kurdan de bi giştî dengê kesên “deştî” bêhtir nazik û
nerm e. Tîzbûna dengan zêde ne bilind e. Lê dengê kesên “çiyayî” tîz û gur e.
Em dikarin “dengbêjên xas” ên di nav kurdan de, di bin du
kategoriyan de ji hev cuda bikin. Dengbêjên afirînerên ekolekî û dengbêjên
berdewamiya ekolê. Karapetê Xaço digel ku şopîner û berdewamkerê ekola Evdalê
Zeynikê ye, nûner û îcrakerê herî girîng ê ekola xeta
“Xerzan-Serhed-Qefqasya”yê ye jî.
Karapet bi zimanekî sade û zelal distirê û stranên xwe yên
ku ji hevok û peyvên herî grîft pêk tên jî, bêyî ku di devê xwe de bimizmizîne,
gotine. Karapetê Xaço ligel ku bi xwe kesekî ermen e jî, ji wan kesan e ku
taybetiyên herî berbiçav ên çanda kurdan û jiyana kurdan, di xwe de hewandiye.
Kawîs Axa (1889-1936)
Piştî ku sînorê Tirkiye û Iraqê Eşîra Herkiyan kir du parçe,
Çarçelaya Herkiyan a ku Kawîs Axa lê hatiye dinê, li aliyê din ê sînor ma. Navê
wî yê rastîn Weysî ye. Kurdên Behdînan hem di wateya birayê mezin de hem jî ji
bo hurmetgirtinê têgiha “kak” bi kar tînin. Dema ku Weysî dibe dengbêjekî mezin
navê wî jî dibe Kak Weys. Piştre ev nav vediguhêze Kawîs. Di temenekî pir biçûk
de bavê wî wefat dike. Dema ku dikeve sêzdeh saliya xwe, zimanê wî tê girtin û
nikare biaxive. Kawîsê ku nikare biaxive û derdê xwe bi gotinan bi lêv bike,
xwe dide ber stranan û tenê zimanê wî dema ku stranan dibêje, vedibe. Bi vî
şeklî hemû derd û daxwaza xwe bi stranan tîne zimên. Dema ku cenazeyê dayika wî
radikin, hunermendeke bi navê Derwêş Fatma zêmaran dibêje û Kawîs Axa pir di
bin bandora dengê wê de dîmine. Derwêş Fatma Kawîs ji xwe re dike navbeynkar û
stranan fêrî wî dike. Kawîs jî, stranên ku ji wê fêr dibe, dest pê dike di
meclîs, şevbuhêrk, dîwanxaneyên axayan de û di koşkên mîran de distrê. Piştre
ji bo ku qewanekê (plaqekê) dagire diçe Bexdayê. Wê demê Bexda navendek e ku lê
qewan têne dagirtin û dengbêj lê dengê xwe didin bihîstin. Serê pêşîn ji ber ku
lal e, biçûk tê dîtin û kes wî cidî nagire. Lê dema ku diçe qehwexaneyekê dest
bi gotina strana Genc Xelîl dike, plaqkar dengê wî dibihîzin û baz didin tên.
Dûre li ser hev plaqan dadigire.
Li herêmên cur bi cur ên Kurdistanê dengbêjên di formasyonên
cihê de rabûne. (Erîwan, Serhed, Botan û hwd.)
Eger em li gorî herêman ji dengbêjan çend mînakan bidin:
· Serhed:
Şakiro, Ekremo, Kerem, Zahiro, Nûro
· Botan:
Fadil, Mirado, Dengbêj S. Hesen, Elmaz Mihemed
· Bahdînan:
Îsa Berwarî, M. Arif Cizrewî, Meyrem Xan, Kawîs Axa, Mihemed Şêxo
· Soran:
Hesen Zîrek, Ezîz Şarok, Elî Merdan, Tahir Tefîq
· Erîwan:
Şeroyê Biro, Efoyê Esed, Reşîdê Baso, Egîdê Têcir, Neçoyê Cemal, Mecîdê
Silêman, Xana Zazê, Egîdê Cimo, Aramê Tîgran
· Xerzan:
Karapetê Xaco, Salihê Qubinî, Teyiboyê Sêrtî
Di roja me de sê muzîsyenên girîng ên ku muzîka kurdî
çêdikin, Ciwan Haco (Mirado û M. Şêxo), Şivan Perwer (Îsa Berwarî, M. Arif
Cizrewî, Meryem Xan, Kawîs Axa), Nîzamettîn Arîç (Şakiro, Kerem û Karapetê
Xaço) tê gotin ku ew di gelek waran de di bin bandora van dengbêjan de mane û
li gorî vê yekê terzên xwe pêk anîne.
Tîpolojiya dengbêjan û rola wan a di muzîka kurdî de, bi
dema radyoyan û bajarîbûnê re dest bi guherînê dike. Bi radyoyan re dengbêjên
jin jî dest pê dikin di radyoyên Erîwan û Bexdayê de distrên. Pareke mezin a
dengbêjan, bi riya radyoyan stranên xwe digihînin gel.
RADYOYÊN BEXDA Û ERÎWANÊ
Di salên 1950 û 1960’î de Radyoya Erîwanê ya li Ermenistanê
(Beşa Kurdî ya Radyoya Dengê Ermenistanê) û Radyoya Bexdayê ya li Iraqê (Beşa
Weşanên Kurdî ya Radyoya Iraqê) bi kurdî jî dest bi weşanên çandî kirin. Piştre
radyoyên Urmiye, Kirmanşah û Tehranê jî dest bi weşana kurdî kirin. Di wan
salan de, di pêşketina nasnameya kurdî de bandora van radyoyan mezin e.
Radyoya Erîwanê (1955); Efoyê Esed, Reşidê Baso, Egîdê
Têcir, Neçoyê Cemal, Mecîdê Silêman, Şeroyê Biro, Susika Simo, Zadîna Şakir,
Belgia Qadir, Şewabê Egîd, Dawudê Xelo, Aramê Tîgran, Fatima Îsa û hunermendên
wekî; Egîde Cimo, Xelilê Evdile bi meya xwe; Şamilê Beko jî bi bilûr û zirneya
xwe, bi wan hunermendên navborî re li enstrûmanan dane.
Li gor Muhsin Kizilkaya; “Li gorî peymana ku dewleta Iraqê
di şexsê Mele Mistefa Barzanî de bi kurdan re çêkir, di Beşa Weşana Kurdî ya
Radyoya Bexdayê de ku destûr hate dayîn wekî stasyoneke fermî were vekirin (1961),
dê weşaneke ‘li dijî biratiya kurd û ereban’ nehata kirin û dê weşaneke bi
giranî kulturî û hunerî bihata kirin. Di nava hunermendên vê radyoyê de Mihemed
Arif û Hesen Cizrewî, Mihemed Şêxo, Tehsîn Taha, Meyrem Xan, Ayşe Şan, Îsa
Berwarî û Kawîs Axa muzîsyenên ku herî zêde eleqe didîtin, bûn. Her du
Cizrewiyên ku wekî nûnerên girîng ên di salên 1930-70’yî yên kevneşopiya
dengbêjiyê de, ku li cografyaya kurdan wekî deriyê debarê dihate dîtin,
derdikevin pêşberî me, ji teknîkên strangotinê wêdetir dengê xwe terbiye kirin
û ji enstrûmantasyona di kevneşopiya muzîka ereban a Bexdayê de sûd wergirtin û
wan rengekî nû ji kevneşopiya dengbêjiyê re qazanc kir. Di nav hunermendên
kurmanc de, jina ku yekem car plaq derxistiye Meyrem Xan e. Di zaravayê soranî
de jî Dayîkî Cemal plaqa yekem derxistiye.
Van radyoyan, bi giştî bandor li hunermendên kurd ên ku paşê
dest bi çêkirina muzîka kurdî kirine, kiriye.
Li gor Salihê Kevirbirî; “Îbareya ‘Her netewe xwedî maf e ku
bi zimanê xwe weşanê bike’ ya di dema Sovyeta kevn de, piştî ku rejîma Sovyetê
rûxiyaye jî li Ermenistanê hatiye parastin. Bi kurtasî Radyoyên Erîwan û
Bexdayê awêneya dilê kurdan bûn û kurdên ku belavî çar hêlên cîhanê bûbûn di vê
awêneyê de li xwe nêrîn. Di radyoyên Bexda û Urmiyeyê de cih didan enstrûmanên
ku li Rojhilata Navîn têne bikaranîn, lê di Radyoya Erîwanê de tenê enstrûmanên
wekî bilûr, dahol, zirne û fîqê derdiketin pêş. Axaftina Filîtê Quto ya bi Mamê
Etmankî re, Lawikê Metînî, Bişarê Çeto, Mîrzikê Zaza, Emê Gozê, Koçero,
Siyabend û Xecê, Mem û Zîn, Xozan Daxê, Derwêşê Evdî, Salih û Nûrê, Heso û
Nazê, Bavê Fexriya bi saya van radyoya ji bo nifşê nû hatin veguhastin.”
Ehmedê Gogê, li ser xebatên xwe yên di Radyoya Erîwanê de
van agahiyan dide: “Ev radyo, bûbû wekî cihê ronakbûn û keleha hunermendên
kurd. Peywira dengê ziman, çand, huner û hêviyên kurdan bi cih dianî. Wê demê
dazdeh, sêzdeh kesan li ser mijarên wekî zimanê kurdî, civaka kurdî lêkolîn û
vekolîn dikirin. Ligel vê yekê gelek rewşenbîr, hunermend û akademîsyenan
piştgirî didan radyoyê, di gelek waran de alîkarî dikirin. Ligel rewşenbîrên
kurd, rewşenbîrên ermen jî alîkariya meteryalan li me dikirin, di gelek waran
de alîkariya xwe ji me texsîr nedikirin û dibûn mêvanên bernameyên me. Me bi
gelek dostên wekî Cegerxwîn, Celadet Bedirxan, Heciyê Cindî, Ereb Şemo û yên
din ku dihatin nasîn re, roportaj çêkirin. Nivîskarên wekî Casimê Celîl,
Ordîxanê Celîl, Celîlê Celîl û Erebê Şemo li ser wêje û dîroka kurdan xebatên
giranbiha pêk anîn. Dîsa em dikarin gelek navên wekî Hovanis Bagramyan, Vîktor
Hambarsomyan, Aram Xaçataryan, Martyenus Saryan bihejmêr in.”
HIN FORMÊN MUZÎKAL
Li herêman bi binavkirinên cihê, formên muzîkal ên cur bi
cur hene:
Lawje (lawij, lawik)
Hewayên serbest in ku rîtmeke wan a diyar nîn e. Dengbêj;
lawjeyan jî destanan jî distrên. Lê lawje li gorî çîrok û destanan kurtir in.
Bastûra wan a melodîkî diyar e. Di navê de qalibekî melodiyî, “dîsgotin” heye
ku her digere. Lawje forma herî karakterîstîk a serbest a kurdan e û xwedî
seyreke meqamî ya dengnizmbûnî ye. Lawjeyên ku şêwaza xulxulandinê (vîbrasyonê)
tê de serdest e û wek pêlawazî têne gotin, ji bilî beşên hawînî bi awayekî
resîtatîf (bi awayê li ser hev gotin) têne sitrandin. Li herêma Culemêrgê, bi
giştî di beşa ku jê re hawînî tê gotin de, tîpa dengdar (bêdeng) ya di dawiya
hevokê de dikeve yan jî tîpên wekî ‘-e’, ‘-o’ lê têne zêdekirin û di vê beşa ku
di pey beşa resîtatîf de tê, deng tê dirêjkirin. Hawînî bi giştî ew beşên
bêhnvedanê ne, yên ku ji bo nefesstendinê tên bikaranîn. Gotinên lawjeyan bi
giştî li ser evînên ku pêk nehatine (neçûne serî) yan jî zêmar in ku ên li dû
miriyekî tên gotin. Lawje ligel ku zêdetir muzîkaleke kevneşopî ya li herêma
Behdînan û Cizîrê ye jî, li Culemêrgê jî tên gotin. Di dengbêjên li herêma
Serhedê de ku kevneşopiya lawjeyê lê xurt e, şêwaza zîqzîqê diyar e û xuyatir
e.
Heyranok/Hayran û stranên evînê
Stranên evînî ew in ku ji hêla jin û mêran ve beramber (li
hemberî hev) têne gotin. Çaxa ku di dema reqsê (dans) de têne gotin, ji hêla
jin û mêrekî ve, yan jî ji hêla du komên ku dans dikin ve, li hemberî hev tên
gotin. Komek gotinan dibêje, koma din jî dubare dike. Di gotin û newaya van
stranan de, cihekî mezin heye ji bo heyecana ruhî. Û her wisa di stranan de
hestên bextewarî û hezkirinê pir xurt in. Stranên evînî gelek caran hunera
teşbîh û pesnandinê bi kar tîne. Hezkirina ji bo însên û xwezayê mijarinên
sereke ne. Melodiyên wan lîrîk in, ji ber ku strîna wan melodîk e; gotina wan
hêsan e û xwedî rîtmekî guherbar in. Ligel hebûna formên cihê, hema bibêje li
hemû herêmên ku kurd lê dijîn, mînakên wan hene.
Li Pînyanîşiya Culemêrgê ku hevhîkariya bi suryaniyan re
heye, meqam cihê ne. Heyronak, cureyekî maniyan e û naveroka wan bi giranî li
ser evîna keç û xortan e. Eşîrên li herêmê, havînan li zoman (zozanan)
zivistanan jî li gundan dijîn. Çûyîna zoman ji ber ku di heman demê de wesîleya
(sedema) şadbûnê ye, ev yek di stranan de tê honandin. Ev kêfxweşî û şadbûn
zêdetir ji heyranokan re bûye mijar. Ji ber ku cihê ku xort û keç lê bigihîjin
hev zozanên li çiyayên bêserûber in. Daldeyên wan çiyayan, siya her zinarekî,
binê her deviyekê, mekanekî hevdîtinê ye. Di esasê xwe de gotinên heyranokan
heya ku bibêjî erotîk in û van gotinan tenê evîndar ji bo hev dibêjin, kesekî
sêyem nikare lê guhdarî bike û her wisa tomar bike. Meqamên heyranokan xwedî
karakterekî dengnizmbûnî ne û qevastinên sêmend û çarmend di nav xwe de
dihewînin. Di heyranokên ku di dîwanan de tên gotin de, dibe ku naveroka wan
gotinên destanî û qehremanî bin jî. Bi vî şeklî heyranok ji naveroka xwe ya
eslî (rastîn), yanî naveroka ji gotinên ku evîndar ji bo hev dibêjin wêdetir,
bi naverokek dîtir lê bi heman forma muzîkal têne strandin.
Pîrepayîzok
Vegera ji zozanan hiznder e, bi xemgînî ye. Ji ber ku hem
dema veqetîna evîndaran e hem jî dema pêşwazîkirina payîzê û amadebûna ji bo
zivistana dirêj e. Û payîzok jî vê rewşa ruhî dide der. Ango, ger ku heyranok
coşa biharê bin, pîrepayîzok jî hizna payîzê ne. Jixwe payîz navê werzê
(demsalê) ye, payîzok jî navê stranên li ser payîzê ne. Li wan deran payîz
werza hiznê ye, mirov ji vê werzê hez nakin. Deriyê zivistana dirêj e û
peyambera asêmayîna di gund de ya heft heşt mehan e. Payîz di heman demê de bi
awayekî ku teqabûlî temenê mirovan bike wekî alegorîk tê bikaranîn.
Pîrepayîzokên ku wekî stranên li ser payîzê tên gotin, xuya dibe di heman demê
de çîrokên dramatîk ên payîza temenê mirovan jî nîşane dikin û digirin nav xwe.
Meqamên pîrepayîzokan jî dişibe meqamê heyranokan, lê zêdetir lîrik û bihizn e.
Her wisa heyranok bi halê xwe yê resen ê ku li zozanan tên gotin, ji hêla du
evîndaran ve li hemberî hev tê strandin, lê pîrepoyîzok ji hêla kesekî ve tên
gotin.
Lawikê Siwaran-Destan
Şer, koçberî û serpêhatiyên ku di vê çarçoveyê de tên
vegotin, ev cure stran in. Ji ber ku di dîroka kurdan de her tim cihekî girîng
ê şer hebûye, hejmara stranên epîk (destanî) jî pir zêde ne. Ev stran di nav
xelkê ‘deştî’ de wekî ‘delal’, di nav xelkê çiyayîn de jî wekî ‘lawikê siwaran’
tên binavkirin. Delal, bi giştî bi tenbûrê têne îcrakirin. Lawikê Siwaran jî
xwedî xeteke melodîk a bi bêpergaleke melodîk a kêm, qutbûyî û rîtmeke zîndî
ye. Di destanên dirêj de bastûra rîtmî û meqamî li gorî beşên çîrokê (beşên
bihizn, dramatîk, bipevçûn û hwd.) xwedî pir cureyan e. Di hin mînakan de (wek
nimûne; beşên menzûm ên Destana Keleha Dimdimê) dema ku govendeke ku ji hêla
grubeke qelebalix ve tê lîstin, du kes dertên rastê û reqseke ku mirov dikare
bibêje zêdetir teatral e, îcra dikin. Di mînaka Keleha Dimdimê de, ji van du
kesan yek Emîr Xan, ê din jî Şahê Îranî dilîze û yek bi xencerê, yek jî bi şûr
reqseke şer dilîze. Ligel ku sehneyên bihizn ên Destana Keleha Dimdimê nerm in,
sehneyên cengê bêhtir sert in. Hemû pevçûnên navxweyî û yên derveyî, ji bo van
stranan bûne mijar. Di navbera gotin û muzîkê de têkiliyeke xurt heye,
karakterê sirûdê (marş) nîşan dide, ku ew jî dibe sedema bilindbûna hestên
xweşmêriyê. Jêrmetn an jî rasterast çîrokên van stranan, derfet dide ku mirov
demên cihê yên civaka kurd, tebeqe û profîlên aîdî mekanên wan fehm bike.
a) Destan
Ji bo forma destanê ‘beyt’ jî tê gotin. Serpêhatiyên dirêj,
menzûm û epîk in. Bi giştî li ser evînên mezin, şer, qehremaniyên eşîran ên li
hemberî hêzên derveyî û bûyerinên din in. Lê wekî ku di mînaka Zembîlfiroş de
jî diyar dibe, serpêhatiyeke ku evîneke îlahî vedibêje jî dikare naveroka
destanekê pêk bîne. Her beşeke destanan, bi rîtm û meqamekî cihê tê gotin. Li
gorî aksiyona beşa ku tê vegotin, meqam û rîtm nermtir û lîrîk e, yan jî
serttir û xurttir e. Bi giştî di dîwanan de bi awayê rûniştinî têne vegotin, ji
ber ku berhemên dirêj û giran in, tenê dengbêjên hoste dikarin tevahiya wan di
hişên xwe de bigirin. Lê li herêma Culemêrgê hin beşên destanan ên sert û bilez
têne gotin, di dema govendê de bi reqsê re jî têne strandin. Li Culemêrgê,
destanên wekî Keleha Dimdimê, Sînem Xan, Rûstemê Zal an jî Cembelî û Binevşa
Narîn, berê her kesî ligel ku gelek caran lê guhdarî kiribû, dîsa dixwestin li
ser hev lê guhdarî bikin. Lê êdî dengbêjên ku bikaribin van destanan bi temamî
di hişên xwe de bigirin, nemane.
b) Bêrîte
Ligel ku gotinên bêrîteyan li ser şer û qehremaniyê ne jî,
melodiyên wan heta ku bibêjî nerm û lîrîk in. Li gorî tezekê, bi gotinên grîft
û mezin, strîna şeşbendiyan ji girtîmana demdirêj a zivistanê, ji lew re ji
tengbûna zemên diqewime. Ji ber vê yekê li navendên bajaran û gundên nêzikî
bajaran, mirov li vê formê rast nayê. Hin dengbêjên li herêma Culemêrgê dibêjin
ku şêwaza strîna şeşbendiyan a pinyanişiyan a jihevbandoriya jiyîna bi asûriyan
qewimiye. Ango, ji ber ku gelê vê herêmê bi asûriyan re di nav hev de jiyane,
bandor li hev û din kirine.
Dîlok (Stranên Dîlanê)
Ji stranên reqsê (govendê) re, yên ku di şahiyên cur bi cur
de têne îcrakirin ‘dîlok’ tê gotin. Melodiya wan li gorî figur û tevgerên
lîstikê ne û hem bi lîstikê hem jî bi tenê têne gotin. Di dema şahiyê de kesek
dibêje û kesekî din jî lê vedigerîne ango dubare dike. Gotinên wan bi giştî ji
gelek bendan (qite) pêk tên û di hemû bendan de gotin diguherin, lê melodî
naguhere. Di dîlokan de behsa hemû cure bûyer û serpêhatiyan tê kirin. Ligel ên
ku tenê stranên reqsê ne jî, hin stranên epîk, heyranok û hin destan jî dikarin
bi reqsê re bêne gotin. Di stranên enstrûmantalî de jî bi giştî dahol û zirne
tên bikaranîn, lê ev ji hêla gelê xwecihî ve nayên bikaranîn, bi giştî ji hêla
mitriban ve bi profesyonelî têne îcrakirin. Ji bilî reqsa giştî ya li ber van
stranan, reqsên bi du kesan, heta hin caran hin fîgurên ku dişibin pandomîmê jî
têne bikaranîn. Melodiya straneke di forma stranên dawetê de, ji bendeke ku her
tim tê dubarekirin pêk tê. Gotin, carinan heta 20-30 bendan dirêj dibe, lê
muzîk naguhere. Çend kes gotina pêşîn dibêjin, çend kesên din ji heceya dawîn a
gotinê ji wan dewr digirin û heman gotinê dubare dikin. Piştre koma pêşîn dîsa
ji wan dewr digire û gotina duyem dibêje û her wiha dewam dike. Di dema ku
heman melodî berdewam dike de, hin caran dikarin dest bi gotinên straneke din
jî bikin. Melodiya tê strandin û rîtma tê bikaranîn, girêdayî merhaleya reqsê
ye. Di van lîstikan hemûyan de, gotinên stranan gelek girîng in. Ji ber ku
gotin û rîtm, rasterast lîstikê diyar dikin.
Di dawetên li herêma Culemêrgê de, yên ku du rojan berdewam
dikin, di roja yekem, ango êvara şeva hinê de zava dibin mala birazava. Di
merasîma dawetê de, cihê birazava gelek girîng e. Birazava şêvirmend, rêber,
alîkar û hevalê zavê yê herî nêz e. Hema bibêje dişibe destebirakê axretê
(musahîb) an jî şoşbanê di elewîtiyê de. Dema ku dawetî li mala zavê xwarinê
dixwin, berzava (birazava) dibêje, “Sibehê her kes mêvanê min e” û roja din her
kes ji bo taştê li wê derê dicive. Di sibeha roja duyem de (roja yekşemê) li
mala berzava, merasîma serşoyê tê çêkirin. Piştî serşûştin û traşa zavê ya ku
li ber stranan pêk tê, paşê derbasî taştêya ji bo mêvanan dibin. Piştre zavê
dibin mala bavê wî. Piştî nîvro berbûk (xêlîvan) bi stranan, bi rê dikeve ji bo
ku biçin bûkê bînin. Berbûkên ku ji bo biçin bûkê bînin, dikevin hundirê xanî û
mêr li der ve govendê digerînin. Piştî ku bûk tê amadekirin, di nav mêran de
tenê berzava dikeve hundir û di dema ku bûkê derdixe derve de, piştderî dide
zarokan. Dema ku bûkê tînin mala zavê, hê ku bûk li ber derî ye, zava derdikeve
ber banî û xweliyê bi ser serê bûkê de dike. Ev yek ji bo nîşana/sembola
serdestiya zava ye. Xwesî yan jî gorma (xwehmêra) bûkê cerekî tije av li ber
piyê wê dişikîne. Av nîşana ronahiyê ye, îfadeya “bila bi bext/şans be, bila
piyê wê ronahiyê bi xwe re bîne” ye. Piştî ku bûkê tînin mala zavê, dawet tê
danîn, govend tê gerandin û dawetî bûk û zavê pîroz dikin û bexşîş û diyariyan
didin wan. Piştî ku di temamiya rojê de govend tê gerandin, ji bo dawetiyan
xwarina êvarê tê dayîn û dîsa bi stranan zavê dibin odeya bûkê û li vê derê kevneşopiya
qehwe û şerbetê tê pêkanîn. Piştre dawetî û xizmên wan, bûk û zavê bi tenê
dihêlin û diçin.
a) Serşo
Ji merhaleya dema merasîm û stranên serşûştin û traşbûna
zavê ya (roja duyem) li mala berzavê re Serşo tê gotin. Serê sibehê zû radibin,
bi stranan zava dikin serşokê. Piştî serşûştinê dîsa bi stranan zava ji serşokê
dertê û tê hundir. Ji bo ku traş bike berê bangî berber dikin û berber tê mala
berzavê. Dema ku berber zavê traş dike dîsa stran têne gotin. Ji ber ku ‘serşo’
formeke stranan e ku di hundir de tê gotin, govend nayê gerandin. Rûniştî, wekî
stranên dîwanan û şeşbendiyan tên gotin. Meqam û awayê gotina wan jî wekî
şeşbendiyan girîft in. Di navbera gotinan de gelek biservekirin û lêzêdekirin
hene û peyv ji navê de tê birîn. Ne serbest e, rîtmîk e lê ji ber ku hevokên
rîtmê pir dirêj in û demaloz in (xwedî demeke aloz in) bihistineke wan a di
navbera serbest û rîtmik de heye.
b) Narînk
Ji wan stranan re ‘narîn’ an jî ‘narînk’ tê gotin ku dema
berbûk bûkê ji malê derdixin dibêjin. Narînk digel birîtmîk in jî xwedî
hewayeke hestyar in û heta nêzikî zêmaran in. Ji ber ku hewayên birêkirin û
xatirxwestinê ne. Gotinên wan jî li ser xerîbî û xatirxwestinê ne. Rîtma wan
wekî serşoyan ne kompleks e. Bi rîtmên basît û melodiyên lîrîk tên gotin.
Varyantên wan ên cur bi cur hene ku bi çend meqamên cihê (bi qalibê melodiyê)
tên strandin. Wekî stranên din ên dawetan, di narînkan de jî gotin dirêj û di
dema beytan de diguherin, lê melodî û rîtm her wek xwe dimîne.
Stranên kar û xebatê
Stranên kar, ev stranên ku bi hev re, bi awayekî tomerî di
dema xebata di nav bax, baxçe û zeviyan de têne gotin. Metnên stranên kar, ne
hewce ye ku li ser behsa karê ku tê kirin, be. Di warê naverokê de, ji kîjan
cureyê dibe bila bibe, hema çi metn dibe bila bibe, dikare wekî navgîneke
strana kar bête bikaranîn. Taybetiya van stranan a herî girîng ew e ku gotin,
qalibên peyvan, melodî, aheng û usûla wan, li gorî wan hal û hereketan e ku di
dema kar de tê kirin û di hin cihan de wekî qîrîn û nîdayan e. Ev hêman
taybetiya stranên kar diyar dikin. Horoveyên di nav ermenan de ku di dema
cotkirinê de tên gotin, dişibin van.
Di dema dirûna (çinîna) zeviyan de, di dema dankutan (bi
mîrkutan kutana dan), danû çêkirinê de, di çaxa tevrik û xeparê de û di wexta
cêniya pembû û hwd. de stranên kar tên gotin. Her wisa stranên ku dema
teşîrêsî, meşkkulanê û moxilkirina ard de ji hêla kesekê bi tenê ve têne gotin
jî hene. Stranên ku ji wan re “Berdolavî” tê gotin û keçên ciwan an jî jin dema
ku teşî dirêsin an jî berikan çêdikin distrên, bihizn û melankolî ne.
Bi giştî jinên li zozanan, piştî şîrê ku ji êvarê de
meyandine dibe mast, serê sibehê zû radibin ji bo ku rûnê nivîşk bi dest bixin
dikin meşkê û dikên (dikulin). Jinek li vî alî, yek li wî alî meşkê def didin û
dikên. Dema ku vî karî dikin, di ber re jî “stranên meşkê” distrên. Rîtma van
stranan li gor rîtma kiyandina meşkê ye û naverok jî serbest e. Li
Culemêrgê baweriyek heye, ku ew jî, “Tu çi qas stranên evînê di dema
meşkkiyandinê de bistrêy, ew jî ew qas rûnê nivîşk dide.” Rîtma van stranan bi
giştî 3/4 e û tenê bi melodiyeke ku ji hêla her kesî ve tê zanîn, tê gotin. Li
herêmên din ên kurdan stranên meşkê yên rîtm û melodiya wan cihê ne jî hene.
Her wisa di hêla rîtm, melodî û qalibên gotinan de ew û stranên keldaniyan ên
meşkê ‘Gudî’ û ‘Meşkê’ dişibin hev. Ligel vê yekê di kategoriya stranên kar de
dîsa stranên ku di dema guvaştina (esirandina) tirî de tê gotin hene. Di
nav keldaniyan de, ev stran di dema çêkirina meyê de, di nav kurdên mislimanan
de jî, di dema derxistina şîreyatirî de tên gotin.
Stranên ku li dîwanxaneyan tên gotin (şeşbendî)
Bi giştî piştî dawetan di dîwanxaneyan de tên gotin, ku
şîrovekirina wan zehmet, forma wan a rîtmîk jî aloz in. Wekî beytan tên gotin.
Di forma nîvserbestî de ne. Di gotinan de pir biservekirin (îlawekirin) tên
bikaranîn. Yanê bi tîpen dengdar gotin bi hev ve têne girêdan. Meqamên wan bi
giştî bêkoma ne. Ji hêla çar pênc kesan ve têne gotin û kesên ku dibêjin li hev
vedigerînin. Naveroka wan ji hemû cure bûyerên civakî pêk tê. Gotinên wan pir
tevlîhev in, tenê ji hêla kesên ku ew ezber kirine ve têne gotin û fehmkirin. A
rast sedema vê yekê ew e ku di navbera peyvan de gelek caran bi heceyên wekî
“ya” û “ha” zêde veser (îlawe) çêdibe. Sedema vê yekê ew e ku ev stran bêhtir
di meclîsên giran de, di dîwanan de tên gotin. Formên heyranok û şeşbendî di
heman demê de di nav suryaniyan de jî tên gotin. (Mirov di nav keldaniyên li
Culemêrgê de jî lê rast tê). Her wiha di nav Eşîra Goyan de ya li Qilabanê
forma ku wekî ‘berûte/bêrîte’ tê binavkirin jî heye û dişibe vê formê. Di
dîwanxaneyên ku êvara dawetê tên lidarxistin de, yên ku stranan dibêjin, li rex
hev û li ser çokan rêz dibin û li erdê rûdinên, destê xwe didin ber dêm û rûyên
xwe û serê xwe ber bi xwarê ve ditewînin. Kerika guh jî bi tiliya navîn tê
girtin. Herî kêm du kes distrên û ew qas kes jî dubare dikin, ango li wan
vedigerînin.
Lorîk
Naveroka lorîkan li ser hemû cure bûyerên dîrokî û şexsî ne.
Ev cure stran ev in ku dayik tiştên di bala xwe de li muzîkekê tînin û ji
zarokên xwe re distrên - ku esil di vir de fonksiyona wan dişibe ya dengbêjan.
Kêfxweşkirin û bêdengkirina zarokan wekî armanc didin ber xwe. Gotinên lorîkan
nerm û vepesirîner û hêminker in.
STRANÊN KURDAN ÊN MERASÎMAN
Ev stran, li gor şîn an jî şahiyê xwedî karakterên cihê ne.
Ev wekî stranên dawet û şînê dibin du beş. Stranên dawetan xwedî van karakterên
cur bi cur in; girîna bûkê, stranên dayika bûkê, stranên dayika zavê û stranên
pesndana bûk û zavê û hwd. Li jorê me behsa vê formê kir. Ji van stranên ji bo
bûk û zavê têne gotin, li herêma Culemêrgê di forma dîwankî de têne strandin.
Heçî temaya stranên şînê ye, bîranîna mirinê û pesndana ji bo neslê ku li pey
yê mirî maye. Ev stran, bêyî ku berê tu amadehî bêne kirin, têne gotin, yanê di
vê demê de têne afirandin, stranên girîn û diyalogê ne.
Qatar
Ev stran di esasê xwe de, di dema karwaniyê de, ango di dema
rêwîtiya dirêj de têne gotin. Tên wateya karwan û rêzê. Di vê hêlê de qatar,
eqrebayê tarzê ‘xuda’ ye ku şeklê stranên ereban ên kevn e. Di qatarê de bêhtir
temayên wekî daxwaz, bêrîkirin, gihiştîna hev û xemgîniyê têne honandin.
Medîha û mewlûd
Medîha (methiye), di dîwanan de têne gotin û bi giştî mijara
wan li ser pesndana Hz. Mihemed, Hz. Elî û şêxên terîqatan in ku ew stranên olî
ne. Wekî qadiriyan, ne stranên zikrkirinê ne. Bêyî enstrûman tên îcrakirin. Yên
ku rîtma wan serbest in, ji hêla kesekî ve, yên ku rîtmîk in jî bi tomerî
(pêkveyî) tên gotin. Meqamên wan û meqamên stranên gelêrî nêzî hev in. Sedema
vê yekê ev e ku, feqiyên li medreseyan dixwendin û dibûn mela vedigeriyan
gundên xwe, ev meqam bi meqamên dawet û dîwanên xwe re dikirin yek û bi vî
şeklî şîrove dikirin. Di şîrovekirina meleyan a stranên dawetan û şeşbendiyan
de bandoreke berevajî ya vê yekê dertê holê. Di nav van de meqamên hinekan
nêzikî methiyeyan bûye. Hin methiye di dîwanan de, hin methiye di dema
defnkirina cenezayan de, hin di dema birina darbestê de têne gotin û xwedî
mînakên cihê ne. Her wiha cureyeke din a divê ku em di kategoriya muzîka olî de
binirxînin mewlûd in. Mewlûd, der barê roja ku Hz. Mihemed çêbûye de, pesndan û
xweşkirin e. Ev cureyê ku di erebî û tirkî de heye, bi kurdî ji hêla Melayê
Batêyî ve hatiye nivîsandin. Yek ji stranên nadîr ên kevneşopî ye ku gotinên wê
ne anonîm e, yan jî di nav demê de nebûye anonîm.
Kevneşopiya muzîka olî
a) Qewlên êzîdiyan
· Yên
tenê xwe dispêrin gotinan û di forma lawjeyan de ne.
· Bi
awayê ku bi bilûr û erbaneyên tên gotin, dibin du beş. Di merasîmên olî yên
êzîdiyan de, cihekî navendî û girîng yê muzîk û semayê heye. Kesên ku ji wan re
‘qewal’ tên gotin ku hem muzîsyen hem jî mirovên olî ne, bi dahol, bilûr û erbaneyên
xwe hem di merasîmên Newrozê de hem jî di dema serdana xwe ya salane ya turbeya
Şêx Adî Bîn Misafîr (1073-78) de di hewaya îlahî û wecdê de têne gotin û reqs
tê kirin. Reqskiroxê ku ji wan re “koçek” tê gotin bi “sifeta” alîkarên qewal
beşdarî wan merasîman dibin. Li gorî Nûra Cewarî, “Di nav êzîdiyan de, qewlên
ku di nav xelkê de têne gotin û tekstên qewlên ‘Mishefa Reş’ varyantên hev in.
Dîrokek tevlîhev a hin qewlan heye ku hetanî Serdema Navîn diçe. Ev jî nîşanî
me dide ku stranên ritûel ên kurdên êzîdî xwe dispêrin çanda paganîst.”
b) Muzîka ayînê ya qadiriyan
Ev cure muzîk, li herêma kurdan Senandecê ku li cografyaya
Îranê ye, di nav terîqeta Şêx Ebdulqadirê Geylanî de, bi erbaneyê tê gotin, li
gorî tansiyona ritûelê bastûra wê sert dibe. Muzîka zikrê ye.
c) Muzîka îslamê ya ortodoks
1. Mirovên olî yên geştyar
Li herêma Sêrt û Bedlîsê, mirovên olî yên misliman ku di bin bandora mirovên olî yên êzîdî de mane û wekî çînekê ne, digerin û beytan distrên. Ev kes wekî dengbêjan digerin, çîrokên olî dibêjin û ji bo rêxistinkirina mirovan û belavkirina ola xwe dixebitin.
Li herêma Sêrt û Bedlîsê, mirovên olî yên misliman ku di bin bandora mirovên olî yên êzîdî de mane û wekî çînekê ne, digerin û beytan distrên. Ev kes wekî dengbêjan digerin, çîrokên olî dibêjin û ji bo rêxistinkirina mirovan û belavkirina ola xwe dixebitin.
2. Medîha û Mewlûd Ji gotinên olî yên ji bo
pesndana Hz. Mihemed pêk tên. Yên ku van dibêjin, ne dengbêj in, kesên ji gel
in. Bi giştî bi tomerî (bi pêkveyî) tên xwendin.
d) Kurdên şiî û elewî
1.Elewiyên Dersimê
Çendî ku bi giştî zimanê wan ê îbadetê bi kurdî ye jî, zimanên stranên ku di dema îbadetê de têne gotin bi giştî tirkî ye. Ligel vê yekê di nav Dêrsima hundirû de mirov li semahên bi zakakî û kurmancî jî rast tê. Sedemeke tirkîbûna zimanê semahê ev e ku dema hê elewîtî nû bi cih dibû, şairên gel ên elewî (Pîr Sultan, Şah Xatayî û hwd.) bi tirkî nivîsandine, ya din jî polîtîkayên dewletê yên piştî damezrandina komarê ne ku li vê herêmê hatine pêkanîn. Elewîtî bi taybetî li Dêrsimê bi formasyoneke cihê xuya dibe. Ferqa vê ya ji elewîtiya Anatoliyayê ev e ku elewîtiya Dêrsimê ritûelên aîdî ola zerdeştiyê û olên yezdan-xweristî heta dema nêz parastiye.
Çendî ku bi giştî zimanê wan ê îbadetê bi kurdî ye jî, zimanên stranên ku di dema îbadetê de têne gotin bi giştî tirkî ye. Ligel vê yekê di nav Dêrsima hundirû de mirov li semahên bi zakakî û kurmancî jî rast tê. Sedemeke tirkîbûna zimanê semahê ev e ku dema hê elewîtî nû bi cih dibû, şairên gel ên elewî (Pîr Sultan, Şah Xatayî û hwd.) bi tirkî nivîsandine, ya din jî polîtîkayên dewletê yên piştî damezrandina komarê ne ku li vê herêmê hatine pêkanîn. Elewîtî bi taybetî li Dêrsimê bi formasyoneke cihê xuya dibe. Ferqa vê ya ji elewîtiya Anatoliyayê ev e ku elewîtiya Dêrsimê ritûelên aîdî ola zerdeştiyê û olên yezdan-xweristî heta dema nêz parastiye.
2.Elewiyên Mereşê
Kurdên elewî yên li vê herêmê, bi zaravayê kurmancî yê zimanê kurdî diaxivin. Lê ji ber heman sedemê, li vê herêmê jî zimanê semahê bi tirkî ye. Dîsa mirov li semahê kurmancî jî rast tê. Di nav eşîrên kurd ên elewî de, yên li herêma rojavayê Feratê, bi taybetî jî li herama Binbogayê, hem bi riya aşiq û hozanên gel hem jî bi riya pîrên ku ayînê bi rê ve dibin, hem stranên li derveyî olê hem jî ayet û beyt bisînor be jî, îro hê hene.
Kurdên elewî yên li vê herêmê, bi zaravayê kurmancî yê zimanê kurdî diaxivin. Lê ji ber heman sedemê, li vê herêmê jî zimanê semahê bi tirkî ye. Dîsa mirov li semahê kurmancî jî rast tê. Di nav eşîrên kurd ên elewî de, yên li herêma rojavayê Feratê, bi taybetî jî li herama Binbogayê, hem bi riya aşiq û hozanên gel hem jî bi riya pîrên ku ayînê bi rê ve dibin, hem stranên li derveyî olê hem jî ayet û beyt bisînor be jî, îro hê hene.
3.Ehlê Heq
Li cografyaya Îranê mirov li Ehlê Heqparêzan rast tê. Çoxur (enstrûmaneke bitêl e ku di navbera baxlama û curayê de û gewdeyê vê gulover e) di nav kurdên Ehlê Heqparêz ên li Îranê de tê bikaranîn. Zimanê wan goranî ye. Mensûbên Ehlê Heq jî şeklê herî kevn ê paganîzmê berdewam dikin, li ber muzîkê merasîmên zikrê û civînên wecdê li dar dixin. Tê zanîn, ew bawer dikin ku dê bi muzîkê bigihîjin sir û raza terîqetê, di jiyan û îbadetên wan de hemû mirovên wan ên olî muzîsyen in, li ber tenbûrayê ku dişibe cureyekî saza doxkurt û bi terzekî merasîmê beytan distrên. Di bawerî û merasîma elewiyên Dêrsimê de jî mirov li motîf û ritûelên ku pratîka êzdayetî û Ehlê Heq tînin bîra mirov, rast tê. Di merasîmên xwe yên zikrê de, derwêş ji xwe diçin û li ser pitotên agir dimeşin. Hêmana herî girîng a ku Ehlê Heq ji komên din cihê dike, girîngiya ku didin muzîkê û nirxa ku muzîk wê temsîl dike û şîrovekirina wê ya sembolîk e. Taybetiya herî berbiçav a vê muzîkê jî ev e ku xwedî bastûreke pîroz û veşarî, pir taybet û orîjînal e.
Li cografyaya Îranê mirov li Ehlê Heqparêzan rast tê. Çoxur (enstrûmaneke bitêl e ku di navbera baxlama û curayê de û gewdeyê vê gulover e) di nav kurdên Ehlê Heqparêz ên li Îranê de tê bikaranîn. Zimanê wan goranî ye. Mensûbên Ehlê Heq jî şeklê herî kevn ê paganîzmê berdewam dikin, li ber muzîkê merasîmên zikrê û civînên wecdê li dar dixin. Tê zanîn, ew bawer dikin ku dê bi muzîkê bigihîjin sir û raza terîqetê, di jiyan û îbadetên wan de hemû mirovên wan ên olî muzîsyen in, li ber tenbûrayê ku dişibe cureyekî saza doxkurt û bi terzekî merasîmê beytan distrên. Di bawerî û merasîma elewiyên Dêrsimê de jî mirov li motîf û ritûelên ku pratîka êzdayetî û Ehlê Heq tînin bîra mirov, rast tê. Di merasîmên xwe yên zikrê de, derwêş ji xwe diçin û li ser pitotên agir dimeşin. Hêmana herî girîng a ku Ehlê Heq ji komên din cihê dike, girîngiya ku didin muzîkê û nirxa ku muzîk wê temsîl dike û şîrovekirina wê ya sembolîk e. Taybetiya herî berbiçav a vê muzîkê jî ev e ku xwedî bastûreke pîroz û veşarî, pir taybet û orîjînal e.
Hevbandoriya muzîka kurdan a bi gelên din re
Civaka kurd ligel ku pareke wê ya mezin ji mislimanên sunî
pêk tê jî, cihû, xirîstiyan, êzîdî (nastûr û keldaniyên[1] li
herêma Culemêrgê ku bûne sedemê hevbandoriyeke mezin), elewiyên kurd, kurdên ku
bûne tirk û mezhebê din (qadirî, neqşebendî, Ehlê Heqparêz) jî digire nav xwe.
Her wiha, di warê zimên de zaravayên cihê cihê tên bikaranîn. Ji lew re ev
pirrengî/dewlemendiya civakî û çandî hem di navbera herêmên ku kurd lê dijîn de
hem jî di navbera gelan de rewşeke ku ji hevbandoriyê re musaîd/vekirî ye
derpêş dike.
Me di serî de gotibû, muzîka kurdî ne xwedî bastûreke
homojen e, li gor herêman xwedî hin taybetiyên cihê ye. Eger ku sedemeke vê
cihêbûnê rewşên cografî be, yên herêmên ku kurd lê dijîn û rengên jiyanê yên
cihê yên ku van rewşên cografîk bi xwe re anî be jî; sedemeke vê ya din jî
miheqeq hevbandoriya wê ya bi gelên din re ye, yên ku herêm pê re cînar in.
Dema ku em li analîza melodîk û gotinkî, bastûra meqam-pê,
uslûba gotinê û bikaranîna enstrûmanan a formên muzîkal en ku me jimartin
binêrin, ji aliyê cografyaya ku muzîka kurd lê ye, em ê bibînin ku bi muzîka
gelek gelên cînar re di nav danûstendinê/hevbandoriyê de ye. Û ji ber vê yekê,
merhaleyeke pêşdetir a vê xebatê analîzeke muzîkal û sosyo-çandî ya
cografyayeke hê berfirehtir ku Mezopotamya û Anatoliyayê jî digere nav xwe.
Dema ku em li cografyaya Mezopotamyayê dinêrin, em dibînin ku aliyê çandî ya
gelên ku di nav hev de dijîn, heta ku bibêjî bi hev û din re têkildar e. Dema
ku em di vî warî de lê mêze dikin, kurdan ji muzîka xwe gelek nimûne dane
temamiya Rojhilata Navîn û ji Rojhilata Navîn jî hem wekî saz hem jî di babetên
din de hin tişt stendine.
Wek nimûne Culemêrg; ligel baweriyên li derveyî îslamê yên
wekî êzîdîtî, nastûrî û keldanî, ji ber sedema ku medreseyên li herêmê ji
bandora navendî dûr bûne, kariye bibe mekanekî ku mezhebên îslamê ku em dikarin
bibêjin ên heterodoks, lê rabûne. Ji lew re dewlemendî û pirrengiya çandî ya li
vir, gelek bandor li muzîka kurd a li herêmê kiriye.[2]
Ligel vê hevbandoriyê, mirov dikare behsa stran û formên
hevpar ên bi herêmên din re jî bike. Di warê hevbandoriya di navbera herêman de
mirov dikare van mînakan bide: Li Duhoka ku li herêma Behdînan e mirov li
formên ku dişibin ‘şeşbendî’yê rastê; gotina strana bi navê ‘Ez Xelefê Botî’ me
û li Culemêrgê jî ‘Ez Xelefê Hekarî me’; li Cizîr, Şirnex û Erûhê hebûna
stranên ku dişibin ‘heyranok’ê, (lê bi dengekî şid û hê zêdetir qevastina deng
tê bikaranîn); li Culemêrg û Erûhê bi heman gotinan û bi melodiyeke cihê strîna
strana bi navê Seydik. Her wisa pareke stranên dawet û dîwanê yên Eşîra Goyan a
li Qilabana li Şernexê jî bi şeklekî nêzik tê îcrakirin.
a) Hevbandoriya bi muzîka suryanî-keldanî-nasturî re
1.Li cografyaya Culemêrg, Şirnex û Cizîrê li ser meqam û
uslûba awayê gotinê bandora keldanî û nastûriyan heye. Li Culemêrgê, kurd û
nastûrî demeke dirêj bi hev re jiyane, çûne dawetên hev û bi hev re muzîk îcra
kirine. Ji hin stranên kevneşopî diyar dibe ku, ji ber sedema ku me li jorê
destnîşan kir, di navbera van her du gelan de hevbandoriyeke muzikal tê dîtin.
Ligel peydanebûna qeydên kevneşopî yên nastûriyan, stranên dîwanî yên duzimanî
(kurdî û suryanî) ku di dîwanxaneyan de têne gotin, stranên ‘meşkê’ yên suryanî
û kurdî ku hema bibêje forma wan a rîtmîk û qalibê melodiyî dişibe hev, di vî
warî de wek destpêk delîlên girîng dide me.
2.Li cihên wekî Amed û Rihayê di muzîka bajarî de hevbandorî
dikare bê dîtin.
b) Hevbandoriya bi muzîka fars û azeriyan re
Bi taybetî di warê enstrûmantasyon, bikaranîn û pirrengiya
enstrûmanan, meqam û vokalê de mirov dikare behsa hevbandoriyekê bike.
c) Hevbandoriya bi muzîka ermenan re
1.Li herêma Serhedê govend û govendên giran ku dikevin nav
terzê “dîlok”ê, hevbandoriya wan bi forma goranî ya ermenan re heye.
2.Di muzîkên bajarî yên Amed, Elezîz û Xarpêtê de
hevbandoriyeke girîng heye. Tê gotin ku klarnet û keman a ku li derdorê Dêrsim
û Xarpêtê tê bikaranîn jî, ji nav ermenan hatiye.
Li Kurdistanê pareke mezin a sazbendên ku di dîlokan de li
dahol û zirneyê didin mitrib in. Hin îstisna ne di nav de, di nav kurdan de
wekî şermekê tê dîtin ku endamekî eşîrê van enstrûmanan bi kar bîne. Mitribên
li van deran di nava demê de asîmîle bûne û bûne kurd. Ne tenê kurd, wan bandor
li muzîka hemû gelên Rojhilata Navîn, Balkan û Anatoliyayê jî kiriye.
e) Hevbandoriya bi muzîka ereban re
Berî komarê, di medreseyan de ji bo hînkirina meqamên
Quranê, dersên “tîlawet”ê dihatin dayîn (Medreseya Sor, Medreseya Bazîdê). Li
Kurdistanê medrese û terîqetên sûfî di heman demê de ev mekan bûn ku ziman û
wêjeya kurdî di van de şîn dibû. Ligel zimanê perwerdehiyê yê bingehîn erebî,
farisî û kurdî jî dihate fêrkirin. Ji mufredata medreseyên wek Farqîn û Amedê
ku çanda ortodoks a îslamê lê hakim bû cihêtir, ji medreseyên Culemêrgê gelek
şair û wêjekarên wekî Elî Herîrî [1009-1078], Ehmedê Xanî, Melayê Bateyî
[1417-1491], Feqiyê Teyran [1375] û Pertew Begê Hekarî [18. sedsal] rabûne û ev
der bûye yek ji cihên ku wêjeya kurdî lê şîn hatiye. Bi taybetî jî di navbera
sedsalên 14 û 19’an de li vê herêmê gelek berhemên edebî yên kurdî hatine
hilberandin. Di van medreseyan de ligel pirtûkên ku fêrkariya îslamê dihewînin,
6 berhemên kurdî yên wekî Nûbara Ehmedê Xanî û Mewlûda Melayê Bateyî ji bo
fêrkariyê dihatin xwendin. Her wisa dersên muzîkê (tîlawetê) jî dihatin dayîn.
Meqam û seyrên ku di Quranê de têne bikaranîn, bi menşeiya
xwe ereb in. Bandora van meqaman a li ser muzîka kurdî bivênevê ye. Gelên din,
di çarçoveya gerdîş û kevneşopiyên xwe de, hem ji aliyê rîtmê ve, ji aliyê
qirikê ve hem jî ji aliyê vegotina hest û ramanan û cihgirtina wê ya di nav
muzîkê de, xwedî ferqên diyar in. Wekî mînak usûla duyek a ku gelê ereb bi kar
tîne, yanê tê gotin ku 8/8’a ku usûleke duyekê ye ji ereban derbasî nava muzîka
kurdî bûye. Dîsa sîstema ku navbereke heştmend a ku ji bo 17 navberên newekhev
dabeş dibe, ji xwe re bingeh digire ji tirkan, farsan, ereban û heta
pakistaniyan li gelek deveran ji hêla gelek miletan ve tê bikaranîn. Her wisa
em dikarin behsa bandorên wekî enstrûmantasyon û bikaranîna enstrûmanan bikin.
Li herêma Soran û Behdînan û di qeydên Radyoya Bexdayê de em rastî vê bandorê
tên.
Jêrenot:
Ev gelên ku koka wan digihîje Asûr, Babîl û Aramê ku di dema
Beriya Îsa de, li Mezopotamyaya Jorîn jiyane, bi xiristiyaniyê re wekî suryanî
(an jî asûrî) hatine binavkirin. Di nav xirîstiyaniyê de, di sedsala 4’an a
Piştî Îsa de li ber xwezaya Îsa nîqaşan dest pê kiriye. Ji ber van nîqaşan ev
gel wekî Suryaniyên Rojhilatî û Suryaniyên Rojavayî bûne du parçe; alîgirên Mor
Yaqûb Baradanî ku fikrê monofîzît diparêzin wekî Suryaniyên Rojavayî, alîgirên
Nastûrîûs ê ku ramana diofîzît dipareze jî wekî Suryaniyên Rojhilatî (Nasturî)
tên binavkirin. Piştre beşeke nastûriyan, di sedsala 16’an de bi Dêra Katolîk a
Romayê ve tên girêdan û şaxê keldanî yê Suryaniyên Rojhilatî pêk tînin. Tê
zanîn ku li Culemêrgê Suryaniyên Rojhilatî ku wekî nastûrî û keldanî hatine
nasîn jiyane. Dêra navendî ya nastûriyan ku berê li Bexdayê, paşê li Mûsilê
bûye, herî dawî di sala 1662’yan de bar kiriye herêma Qoçanîsê ya Culemêrgê û
ji wê rojê ve ye ku Manastira Qoçanîsê bûye dêra navendî ya hemû nastûriyên li
cîhanê. Suryaniyên Rojhilatî ku di seranserî dîroka nêz de, ji hêla Mîrîtiya
Botan, Mîrîtiya Culemêrgê û Dewleta Osmanî ve gelek caran rastî qetlîaman
hatine, piştî Serhildana Asûriyên Tuxûbê a 1924’an ji herêmê hatin koçberkirin
û çend gundên asûriyan ên li herêma Beytulşebab û Qilabanê jî di salên 1980’yî
de hatin koçberkirin. Bi vî şeklî Culemêrgê ev rengê xwe yê qedîm bi temamî
winda kir.
Êzdayetî
Di dawiya sedsala 11’an de, ramana êzdayetî ku ji hêla Şêx
Adî bîn Mîsafîr û şagirtên wî ve ji erdên çiyayên Culemêrgê bigire ta Şengalê
belav dibe, tam piştî sedsalekê, bi qasî ku berê bi hezaran kurdî bide rojê
(Xuda Şêşims ê ku ji hêla baweriya êzdayetiyê ve wekî hebûneke yezdanî tê
hesibandin) girseyî dibe. Êzdayetî olek e ku ji Hindistanê bigire ta Sûriyeyê,
ji Iraqê ta Ermenistanê belav bûye, di berdewamiya vê demê de ji cografyaya ku
lê belav bûye rengek stendiye û rengek daye wê cografyayê. Lê piştî ku
mislimantî li herêmê bi cih bû, êzîdî rastî qetlîamên kurdên misliman hatin û
bi taybetî di qetlîama mezin a sala 1415’an de bi hejmareke girîng kêm bûn, di
encama qetlîamên ku bi sedsalan berdewam kirin û koçberiyên mecbûrî de, bi
temamî li hêrêmê hatin tunekirin. Li gorî riwayetê destnivîsên pirtûka pîroz a
êzdayetiyê Mishefa Reş di dema van qetlîaman de hatine tunekirin. Ji bilî cihûtiyê
êzdayetî olek e ku bi tenê aîdî qewmekî ye, ango aîdî kurdan e û di nav xwe de
şopên girîng ên baweriyên berê yên olên panteîst ên gelên herêmê dihewîne. Her
sal bi hezaran êzîdî beşdarî merasîma hacê ya ku li Geliyê Laleşê ye ku di nav
sînorê Iraqê de maye, dibin. Tê zanîn ku li Tirkiyeyê tenê, li dora 500 kes ên
mensûbê êzdayetiyê mane û êzîdiyên li herêmê ji ber zilm û zora ku li ser wan
hatiye meşandin, koçî Iraq, Îran, Ermenistan, Sûriye, Sibirya û gelek welatên
Ewropayê bûne. Lê îro jî li Culemêrgê bandora êzdayetiyê hê di stranan û
kitkiteyên jiyana rojane de tê dîtin.
Li Culemêrgê piştî ku êzdayetî bi awayekî xwîndarî hate
serkutkirin, îslamiyet tê qebûlkirin, a rast ji bo xweparastina ji cerdên
îslamê û qetlîaman ev yek pêk tê. Ji ber vê sedemê Îslama Ortodoks li herêmê
nekariye zêde bijî û li şûna wê, terîqetên ku mirov dikare wekî heterodoks
bihesîne, li ser hev derketine holê. Ramana îslamî ya Ebdulqadirê Geylanî ku tê
gotin ji nîjada ebasî tê; ji hêla neviyê wî Şêx Ebûbekir ve wekî Terîqeta
Qadirî li herêmê tê birêkxistinkirin. Qadirîtî ku ne xwedî karakterekî
berbelavî bûye, di nav demê de bandora xwe winda dike. Seyîd Taha Geylanî, di
salên 1800’î de li Silêymaniyê ji Mewlana Xalid ê ku belavkarê Terîqeta
Neqşebendî bûye îcazetê distîne û terîqetê tîne herêma Nehriyê û piştî ku
malbata Sadatê Nehrî ku tê gotin ji ajara (eslê) Ebdulqadirê Geylanî ye, dikeve
Terîqeta Neqşebendî û neqşebendîtî dibe hêza sereke ya herêmê. Piştî ku mîrîtî
ji holê tên rakirin, neqşebendîtî dibe otorîteyeke siyasî. Serhildana yek ji
şêxên neqşebendî Şêx Ubeydulah, a ku xwedî wesfekî neteweperwer bû ji hêla
osmaniyan ve bi tundîtî tê têkbirin. Piştî vê serhildanê neqşebendîtî li
Culemêrgê bandora xwe winda dike û li herêmên cur bi cur ên Anatoliyayê
birêxistinîbûna xwe berdewam dike û ev terîqet hê jî terîqeteke bibandor û çalak
e.
Cihûtî
Tê gotin, cihûyên (yahûdiyên) ku heta salên 1950’î li hin
gundên Çelê û navenda Culemêrgê dijiyan, ji eslê cihûyên ku piştî êrîş û
rûxandina Qudsê ya di dema hikumdarê Babîlê Nebukadnezar de esîr hatine girtin
û li vê herêmê hatine bicihkirin in. Di warê çandî de bi awayekî mezin adapteyî
jiyana kurdan bûne, lê zimanê xwe jî fêrî zarokên xwe kirine û bêhtir bi
hunerên destkariyê û ticaretê re mijûl bûne û bi giranî li navenda bajêr
jiyane. cihûyên ku ji ber bi raçandina şal û şapikan bi nav û deng bûne û ji
ber vê yekê jî wekî ‘bîrker’ (raçendker, cûmker) hatine binavkirin, di 1948’an
de bi avabûna dewleta Îsraîlê re vedigerin welatê xwe; lê li herêma Barzan a
Iraqê hê jî gundên Cihuyan hene.
[3] Tê
gotin, cengeneyên ku ji hêla gelên li cografyaya Mezopotamyayê ve wekî ‘mitrib’
têne binavkirin, mensûbê şaxê ‘dom’ ê cengeneyan in. Mirovên mensûbî vî gelî ku
li Diyarbekirê dijîn, xwe wekî “domanî” bi nav dikin.
Çavkaniyên nivîskî
· Eyhok, Hakkari Geleneksel Müziği, Boğaziçi Gösteri
Sanatları Topluluğu, Beşa Muzîkê, Kalan Müzik
· Bruinessen, Martin Van, Kürdistan Üzerine Yazılar, Weşanên
İletişim, 1993
· Nezan, Izady, Tatsumura, Mutlu, Poche, Christensen,
Komitas, Kürt Müziği, Weşanên Avesta , 1996
· Sağnıç, Feqi Huseyn, Dîroka Wêjaya Kurdî, Weşanên
Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, 2002
· Bayrak, Mehmet, Kürt Müziği, Dansları ve Şarkıları-Cilt 1,
Weşanên Özge, 2002
· Kızılkaya, Muhsin, Kayıp Dîwan, Weşanên İletişim,2000
· Kızılkaya, Muhsin, Eski Zaman Eşkiyaları, Weşanên Sel,
1999
· Uzun, Mehmet, Kürt Edebiyatına Giriş, Weşanên Belge,
Mart 1999
· Uzun, Mehmet, Dengbêjlerim, Weşanên Gendaş, İstanbul,
Mayıs 2001
· Tan, Sami, Waneyên Rêzimanê Kurmancî, Weşanê Welat,
Ziman-2, Pûşper, Stenbol, 2000
· Kreyenbroek-Sperl, Kürtler, Güncel Bir Araştırma, Cep
Kitapları, 1994
· Dogan, Xezna, Lêkolînek Li Ser “Wêjeya Kurdî Duh û Îro” ya
Nivîskar M. Nezir Osê,
· Vesta Kültür-Sanat Kitap Dizisi, Weşanên Aram
· Kevirbirî, Salih, Bir Çığlığın Yüzyılı, Karapetê Xaco,
Weşanên Sî, 1. Basım, Mart 2002
· Vlademir, F. Minorsky, Kürtler ve Kürdistan, Weşanên Doz
· Dilşiyar Hozan, Dengbej Ekremo, Kürt Müziği Semineri Dans
Müzik Kültür / Folklora Doğru - hejmar 63 / Çeviri Araştırma Dergisi
· Çelebi, Nezan Newzat, Yiğit M. Keya, Bi Dildar Şeko re
hevpeyvîn 2002
· Celîl, Cemîla & Naza, Stran û Dîlanên Kurdî, Institut
Of Kurdologie-Venna, 2001
· Kurdo, Prof. Qanatê, Tarîxa Edebiyata Kurdî, Weşanên
Öz-Ge, 1992
· Christensen, Dieter, ‘Hakkari Kürtlerinin Dans Şarkıları’
/ Folklara Doğru 62, Weşanên BÜ, 1996
· Nikitin, Bazil, Kürtler, Sosyolojik ve Tarihi İnceleme,
Cilt, 1-2, Weşanên Deng, Payîz 1994
· Faik Bulut, Kürt Dilinin Tarihçesi, Tüm Zamanlar
Yayıncılık, İstanbul 1993
· Yalçın-Heckman, Lale, Kürtlerde Aşiret ve Akrabalık
İlişkileri, Weşanên İletişim, 2002
· Çölemerikli, İhsan, Mezopotamya Uygarlığında Hakkari
[Tuşba İle Ninova Arası], Nehatiye Çapkirin
· Balta, Mesut, Kültürler Kavşağında Şırnak, Weşanên Yay.,
2003
· Bilge, Yakup, Süryanilerin Kökeni ve Türkiyeli Süryaniler,
Zafer Matbaası, 1991
· Erdost, Muzaffer İlhan, Şemdinli Röportajı, Weşanên Onur,
1993
· Surma Hanım, Ninova’nın Yakarışı, Weşanên Avesta, 1996
· Çağlayan, Mehmet, Şark Uleması, Weşanên Çağlayan, 1996
· Özkan, İsmail Hakkı, Türk Mûsıkîsi Nazariyatı ve Usûlleri,
Ötüken Neşriyat, 1998
Çavkaniyên devkî
· Çölemerikli, İhsan,
· Kızılkaya, Muhsin,
· Kızılkaya, Abdülkadir,
· Özkahraman, Enver,
· Duygulu, Melih,
· Goyan, Seyda
· Şeko, Dildar.